مقدمه:

‌انسان‌ها به صورت تاريخي همواره اهميت زيادي به رؤيا داده و به روش‌هاي گوناگوني به آن نگريسته‌اند. به عنوان مثال، گروهي آن را پنجره‌اي به سمت مقدسات، گذشته، آينده و يا دنياي مردگان در نظر گرفته‌اند. بي‌شک هيچ چيز به اندازه‌ي رويا در ميان عموم مردم و حتي تحصيل‌کردگان ساده دل، تاثير گذار نيست. به يقين همه‌ي ما اين گونه افراد را ديده و برخورد ساده لوحانه‌ي آنان را تجربه کرده‌ايم.

گفتني است در وجود انواع خواب براي ‌انسان‌ها و از جمله روياي صادقه، شکي نيست و بحث‌هاي گوناگوني از عالمان ديني و راويان شيعه و سني، درباره‌ي ماهيت خواب و انواع آن، ارائه شده است. اما مسئله‌اي که کمتر بدان پرداخته شده، جايگاه رويا در تشخيص مصداق حجت الهي و معصوم مي‌باشد.[1]

چه زیبا و ظریف، حضرات معصومین (علیهم السلام) در ضمن بیان آزمایش‌های دوران غیبت به این موضوع اشاره فرموده‌اند. به عنوان مثال از امام باقر‌ (علیه السلام) چنین نقل شده است: لَتُمَحَّصُنَّ يَا شِيعَةَ آلِ مُحَمَّدٍ, تَمْحِيصَ الْكُحْلِ فِي الْعَيْنِ وَ إِنَّ صَاحِبَ الْعَيْنِ يَدْرِي مَتَى يَقَعَ الْكُحْلُ فِي عَيْنِهِ وَ لَا يَعْلَمُ مَتَى يَخْرُجُ‏ مِنْهَا وَ كَذَلِكَ يُصْبِحُ الرَّجُلُ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنْ أَمْرِنَا وَ يُمْسِي وَ قَدْ خَرَجَ مِنْهَا وَ يُمْسِي عَلَى شَرِيعَةٍ مِنْ أَمْرِنَا وَ يُصْبِحُ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْهَا[2].

حضرت می‌فرمایند: اى شيعه‌ی آل محمّد، حتما بايد پاك شويد همچون سرمه كه در چشم پاك مى‏شود. آدمى داخل شدن سرمه را به چشمش مي‌فهمد ولى نمي‌فهمد كى از چشم او بيرون مي‌رود و اين چنين خواهد شد كه مردى صبح كند در حالى كه بر جادّه امامت ما است و شب مي‌كند در حالى كه از راه به در شده است و شب مي‌كند در حالى كه بر جادّه امر ما است و صبح مي‌كند در حالى كه از راه به در شده است.[3]

حضرت در عبارت پایانی به نکته‌ی بسیار ظریفی در خصوص خواب اشاره می‌فرمایند: وَ يُمْسِي عَلَى شَرِيعَةٍ مِنْ أَمْرِنَا وَ يُصْبِحُ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْهَا و شب در جادّه امر امامت است، اما وقتی صبح مي‌شود، از ولایت اهل بیت خارج شده است! سوال این است که مگر در خواب برای انسان تکلیفی قرار داده شده که عمل نکردن به آن باعث خروج از دین می‌شود!؟ در خواب که برای انسان تکلیفی نیست! این بیان نورانی می‌تواند هشداری باشد به شیعیانی که خواب را حجت بین خود و خدا قرار داده‌اند! شیعیانی که در اثر دیدن یک خواب، به مدعیان دروغین ایمان می‌آورند، می‌توانند از بارزترین نمونه‌های چنین افرادی باشند که شب بر راه اهل بیت بوده‌اند ولی صبح که از خواب بیدار می‌شوند، در اثر دیدن یک خواب، از راه راست خارج شده، تابع و پیروی فرقه‌های باطل می‌گردند! کما این که در ادامه نیز خواهیم دید بسیاری در اثر دیدن خواب از راه اهل بیت منحرف شده‌اند!

 

امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: اَلْعالِمُ بِزَمانِهِ لا تَهْجُمُ عَلَيْهِ اللَّوابِسُ؛

كسى كه به اوضاع زمان خود آگاه باشد، گرفتار هجوم اشتباهات نمى شود.

احمد بصری با ادعای اینکه راه شناخت حجیت خدا منحصر در نص و سلاح و پرچم می‌باشد، یکی از اقسام نص را نص مباشر دانسته که توسط وحی از جانب خدا در عالم رؤیا صورت می پذیرد، که در اختیار همه مردم قرار دارد. و این از حضرت آدم‌ (علیه السلام) تا قیامت ادامه دارد. چنین نصی با تواتر رؤیاها ثابت می‌شود و شرطش اینست که موافق با نص خلیفه قبلی بر حجیت بعدی باشد و تصریح می‌کند که رؤیا حجتی مستقل(با شرط ذکر شده) است. او برای مستدل جلوه دادن ادعای خود با استناد به سیره بعضی از انبیاء که به گمان او دارای نص الهی مباشر یعنی رؤیا بوده اند، این را برای همه انبیاء، سنتی الهی شمرده که تغییر و تحویلی در آن راه ندارد. [4]

در مقابل این ادعا به طور خلاصه باید گفت اولا: سنت خداوند برای معرفی حجت خود در طول تاریخ مشخص است، در حالیکه حتی یک پیامبر دلیل حجیت خود را رؤیا معرفی نکرده و نیز هیچ ملتی از راه رؤیا پیامبر خویش را نشناخته‌اند. ثانیا: نص الهی باید به گونه ای آشکار و متقن باشد که حجت را بر همگان تمام کند؛ این در حالیست که خواب از آن جهت که در معرض دستبرد گسترده شیطان قرار دارد و خیلی اوقات نیازمند به تعبیرمی‌باشد به طور عمومی اطمینان آور نیست. بنابراین شان رؤیا، شان نص و معرفی حجت خداوند نیست. احمدالحسن برای فرار از این اشکال شرط می‌کند که ادعای رؤیا باید موافق نص خلیفه قبلی باشد. لذا هر کس، بدون چنین نصی ادعای رؤیا کرد یا که نص بر خلاف او وجود داشت، ادعایش باطل و سخنش دروغ است و چون هیچ مدعی مهدویت نصی موافق خود ندارد، احتجاج آن‌ها به رؤیاهایی که در تایید ایشان دیده شده، باطل می‌باشد. در نتیجه با این سخن خودش حجیت مستقل خواب را رد نموده و صادقه بودن آن را مبتنی بر موافقت نص شمرده، که میرساند آنچه حجت است، نص بر حجت خدا توسط خلیفه قبل می‌باشد و خواب محوریتی ندارد. اما دست احمدالحسن از نص هم خالی است و روایات متواتری بر رد ادعاهای او وجود دارد. همچنین جریان او برای معقول نشان دادن حجیت خواب چنین عنوان می‌کند که آیا ممکن است خدا به انسان خوابی نشان دهد که ارزشی نداشته؟ چرا خدا آن را قرار داده و فایده خواب چیست؟ غافل از آنکه هر خوابی از طرف خداوند نیست و اکثر خواب‌هایی که مردم می‌بینند، متاثر از عوامل درونی یا بیرونی و به عبارت دیگر نفسانی یا شیطانی است. غیر از اینکه فایده خواب تنها در حجت بودن نیست، بلکه طبق روایات متعدد خواب‌های الهی انواع مختلفی دارد و قابلیت حجیت واقع شدن در مورد ایمان و عقاید را ندارند.[5] امام صادق (عليه السلام) در این خصوص می‌فرمایند: إنَّ دِينَ اللّه  تَبارَكَ و تعالى أعَزُّ مِن أن يُرى في النَّوم دين خداوند تبارك و تعالى ارجمندتر از آن است كه در خواب ديده شود.[6] و نیز مقایسه خواب و رویای انبیای الهی با ‌انسان‌های عادی مغالطه است، زیرا بر طبق روایت خواب انبیاء وحی و از جانب پروردگار است.

قبل از ورود به بحث و برای آسانی در بررسی دلایل، به نکته‌هایی پذیرفته شده از سوی تمام فرقه‌های اسلامی و حتی مدعیان دروغین اشاره می‌کنیم: ۱. «امامیه، اصل خواب و رویا و به وجود آمدن ارتباط روحی میان انسان خاکی و مبادی عالی وکشف بخشی از حقایق برای انسان را پذیرفته و به استناد آیات قرآن و روایات معصومین (علیهم السلام)، آن را نوعی الهام درونی می‌داند. در برخی روایات، رؤیا به سه نوع تقسیم شده، که عبارتند از: بشاره من الله للمومن، و تحذیر من الشیطان، و أضغاثُ أحلام؛ خواب یا بشارتی از سوی خداوند به مؤمن است یا القای شیطان و یا چیزی جز خواب‌های آشفته نیست.

رسولُ اللّه (صلى الله عليه و آله): الرؤيا ثلاثةٌ: بُشرى مِن اللّه ، و تَحزِينٌ مِنَ الشيطانِ، و الذي يُحَدِّثُ بهِ الإنسانُ نَفسَهُ فَيَراهُ في مَنامِهِ. [7]به عبارت دیگر، در وجود خواب‌های قابل تعبیر و رویاهای صادقه تردیدی وجود ندارد و آیات قرآن و روایات، به موارد متعدد این گونه رویا اشاره نموده‌اند. و حتی بر این باور است که رویای یک فرد غیر مومن نیز می‌تواند به واقعیت خارجی بپیوندد.[8] ۲. در روایات گوناگونی تصریح شده که مؤمن نیز خواب‌های آشفته دارد و همیشه رویاهای او صادقه نیست.

به عنوان نمونه شیخ صدوق (ره) در روایتی نقل می‌کند: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللهِ الصَّادِقِ (علیه السلام): الْمُؤْمِنُ یَرَی الرُّؤْیَا فَتَکُونُ کَمَا رَآهَا ورُبَّمَا رَأَی الرُّؤْیَا فَلَا تَکُونُ شَیْئاً؟ فَقَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا نَامَ خَرَجَتْ مِنْ رُوحِهِ حَرَکَهٌ مَمْدُودَهٌ صَاعِدَهٌ إِلَی السَّمَاءِ فَکُلَّمَا رَآهُ رُوحُ الْمُؤْمِنِ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاءِ فِی مَوْضِعِ التَّقْدِیرِ والتَّدْبِیرِ فَهُوَ الْحَقُّ وکُلَّمَا رَآهُ فِی الْأَرْضِ فَهُوَ أَضْغَاثُ أَحْلَام…[9]؛ محمد بن قاسم نوفلی گوید: از امام ششم‌ (علیه السلام) پرسیدم بسا مؤمن خوابی ببیند و همان طور واقع شود و بسا خوابی ببیند و اثری ندارد؟ فرمود: مؤمن در حال خواب حرکتی از روحش تا آسمان بالا می‌رود و هرچه را روح مؤمن در آسمان – که محل تقدیر وتدبیر است – ببیند، حق است و هر چه را در زمین ببیند، اضغاث و احلام است. امام صادق‌ (علیه السلام) در روایتی دیگر در پاسخ به مفضّل نیز، به همین نکته اشاره می‌فرمایند.[10] ۳. بی‌تردید شیاطین می‌توانند برای انسان‌ها ‌خواب‌سازی کرده و به تعبیر عامیانه آن‌ها را خواب‌نما کنند، حتی شخص مدعی یمانی (احمد بصری) و یارانش، این نکته را پذیرفته‌اند که اجنه و شیاطین می‌توانند ‌خواب‌سازی کنند و خود را به جای معصوم نشان دهند. [11] همچنین در آیاتی از قرآن اشاراتی به این مطلب شده است.[12] ۴. اگر فردی چیزی را در خواب ببیند و با عقل سلیم و آیات و روایات تعارض داشت، بی‌تردید این رویا از نوع دروغ آن بوده و اعتبار ندارد. باید در مورد ادعاهای مدعیان دروغین به این نکته توجه داشت که راه تشخیص حق یا باطل بودن این گروه با بررسی سخنان آنان آشکار شده و تا کنون در تشخیص بطلان هیچ موردی از مدعیان، شبهه و تردیدی برای اهل علم و فهم وجود نداشته است، و پس از اثبات ادعای باطل این افراد، به یقین اگر رویایی نیز در مدح آنان دیده شود، حمل بر رویای شیطانی می‌شود.[13] ۵. در روایات و نیز سخنان عالمان دینی، معیارهایی برای اثبات صادقه بودن رویا ذکر شده که تشخیص آن از عهده مردم عادی خارج است و باید برای این کار به متخصص تعبیر خواب مراجعه کرد.[14]

برای نمونه در نگاه علاّمه ی مجلسی، گاهی دو فرد یک موضوع را در خواب می بینند، اما تعبیر خواب هر یک با دیگری تفاوت دارد و نمی‌توان برای هر دو یک حکم را در نظر گرفت.[15] ۶. گاهی خواب و رویا (در صورت اثبات صادقه بودن)، به عنوان مؤیّد و یا دلگرمی (نه دلیل) برای مؤمن، به کار برده می‌شود و خداوند متعال پس از ایمان فردی از طریق صحیح و علمی به عقیده ای، برای استحکام در امرش رویای صادقه ای به او نشان داده و ایمان به دست آمده از علم او در این رویا تایید می‌شود. ۷. از منظر روایات، رویای انبیا با دیگران فرق داشته و حکم یا الاهیات نشان داده شده در خواب، به عنوان وحی محسوب می‌شود. چنانچه حضرت علی (عليه السلام) می‌فرمایند: رُؤيا الأنبياءِ وَحيٌ[16].

 

تاریخچه استفاده از رویا در میان فرقه ها و مدعیان

برای این که اهمیت و جایگاه استفاده از خواب برای گمراه کردن عوام در فرقه‌های نوظهور بیشتر روشن شود، به یک نمونه از همین مدعیان دروغین اشاره می‌گردد، که متاسفانه انشعابات این فرقه همچنان زنده‌اند و قربانی می‌گیرند!

میرزا علی محمد شیرازی، ملقب به باب که پایه‌گذار فرقه‌ی بابیه به حساب می‌آید، به هجده پیرو اولیه‌ی خود، حروف حَی می‌گوید. یعنی این هجده نفر به همراه خودش که در مجموع نوزده نفر می‌شوند، هسته‌ی اولیه‌ی این فرقه را تشکیل می‌دهند (حی به حساب ابجد، معادل 19 می‌باشد) و جایگاه ویژه‌ای در این فرقه دارند. جالب اینجاست که از این هجده نفر پیروی جناب باب، هفده نفر بر اساس خواب به او ایمان آورده‌اند!؟؟ و همان یک نفر هم به این دلیل به جناب باب ایمان آورد که او با سرعت بسیار زیادی می‌توانسته بنویسد!

اما این همه‌ی ماجرا نیست! ایمان آوردن این جمع هجده نفره به جناب باب، در حال حاضر به عنوان یکی از ارکان و دلایل اصلی ایمان آوردن به این فرقه در انشعابات بعدی آن به حساب می‌آید! و این تنها مدعی دروغینی نیست که ادعای خود را با چسب خواب به باور پیروانش چسبانیده است. بسیاری از رهبران جریانات منحرف و مُحَرَّف در طول تاریخ از همین شیوه استفاده نموده و ادعا کرده‌اند در خواب به مقام مهدویت دست یافته‌اند! به عنوان نمونه می‌توان به احمد بن عبدالله هاشم معروف به المثلم اشاره نمود که در سال 689 هجری قمری ادعای مهدویت کرد و او نیز ادعا می‌کرد که خداوند متعال را در خواب دیده و در عرش خدا به او خبر مهدی بودنش را وحی کرده است! فضل الله حروفی نیز در سال 778 هجری قمری ادعا کرده که در خواب دیده او همان مهدی موعود است. سید محمد نوربخش نیز ادعا می‌کند که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را در خواب دیده که به مردم امر می‌فرموده با او بیعت کنند که او همان مهدی موعود است! خود همین میرزا علی محمد شیرازی ادعا می‌کند که در خواب ماموریت یافته که قائم باشد!

در کتاب خواب پریشان، نگاهي به نقش خواب و رويا در جريآن‌هاي انحرافي، 23 مورد از فرقه‌های انحرافی مورد اشاره قرار گرفته که پایه و استناد همگی آن‌ها به خواب بوده است! [17]همین یک مشت از خروار استناد مدعیان دروغین به خواب، به خوبی می‌تواند کاربرد پر تکرار این تکنیک در فرقه‌های انحرافی را به تصویر بکشد و نشان می‌دهد که چقدر مدعیان دروغین از خواب برای اغوا و گمراه کردن پیروان خود استفاده کرده‌اند و همچنان از این شیوه بهره می‌گیرند.

دانستنی‌های خواب

الف: اقسام خواب، ب: تسلط شیطان بر ‌خواب‌سازی، ج:شرایط و موانع رویای صادقه

الف: اقسام خواب

خواب از چهار جهت قابل تقسیم بندی است: حالت خواب، عمق خواب، ارتباط عالم خواب با عالم بیداری و برعکس و محتوای خواب.

بطور کلی می‌توان گفت:

1- بعضی خواب‌ها واضح است و بعضی دیگر آشفته 2- برخی از خواب‌ها راست هستند و برخی دروغ 3- منشا بعضی خواب‌ها کمی روشن است مثل انعکاس فکرها و صحنه‌های طول روز یا تب شدید یا پرخوری و بدخلقی و بعضی اینگونه نیست. 4- محتوای بعضی خواب‌ها دنیوی و برخی اخروی است. 5- قسمی از خواب‌ها الهی و برای تشویق به نیکوکاری یا ترسیم ترساندن از معصیت کاری است و بعضی دیگر خواب‌های شیطانی و شهوانی و برخی نه الهی و نه شیطانی می‌باشند. تقسیم خواب به صادقه و کاذبه و نیز حجت و غیر حجت در ذیل این بعد صورت می‌پذیرد.

ب: تسلط شیطان بر ‌خواب‌سازی

طبق بیان روایات فراوان شیطان و جن این تسلط را دارند که برای بعضی ‌انسان‌ها خوابی به تصویر بکشند در حالی که خواب‌های الهی توسط ملائکه و به دستور خدا حادث می‌شود. برخی از این روایات عبارتند از:

الف)هر رویای صادقی از جانب ملائکه و هر رویای دروغی مسبب آن جن است.[18]

ب) ابلیس شیطانی به نام «هُزع» دارد که در خواب مردم می‌آید و عامل خواب‌های آشفته است.[19]

ج) شیطانی به نام«زُها» یا «رها» هست که مومنین را در خواب شان توسط چیزهایی که آن‌ها را غمگین می‌کند، آزار می‌دهد.[20]

د) ابلیس شیطان کمک کننده‌ای دارد به نام «تمریح» یا «تمریج»که شب‌ها همه جا را فرا می‌گیرد.[21]

ه) امام صادق فرمودند: خوابی که انسان در دو سوم اول شب می‌بیند، در سلطنت جن‌های طغیانگر فاسق است و برای همین دروغ و باطل می‌باشد.[22]

و) امیرالمومنین به مردی که خواب دیده بود، همسرش را سه طلاقه کرده فرمودند: این از جانب شیطان است.[23]

ز) پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: زمانی که شیطان یکی از شما را در خواب به بازی گرفت(خواب‌های باطل کننده نشانتان داد)، هرگز برای کسی آن خواب را تعریف نکنید.[24]

ح) امام صادق} درباره کسی که خواب بد دیده و از خواب بیدار شده فرمودند: از طرفی که خوابیده جابجا شده و آیه 10 مجادله و دعای ذیل را بخواند: که مربوط به اقدامات شیطان و پناه بردن از شر اوست.

« إِنَّمَا النَّجْوَى مِنَ الشَّيْطَانِ لِيَحْزُنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَيْسَ بِضَارِّهِمْ شَيْئًا إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ » سپس بگوید:« عذت بما عاذت به ملائکه الله المقربون، و انبیأوه المرسلون، و عباده الصالحون، من شر ما رایت و من شرالشیطان الرجیم ».[25]

خ) در کتاب شریف کافی[26] خوابی از حضرت فاطمه.(سلام الله علیها). درباره اهل بیت نقل شده که از جانب شیطان بوده و در روایت تفسیر عیاشی[27] نیز از خوابی باطل برای حضرت فاطمه (علیها السلام) سخن گفته شده که موجودی به نام «اضغاث» آن را به تصویر کشیده بود، که این شامل دو نکته است:

الف) شیطان‌ می‌توانسته برای حضرت فاطمه.(سلام الله علیها). ‌خواب‌سازی کند. ب) شیطان می‌تواند صورت واقعی پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امیرالمومنین و حسنین (علیهم السلام) را در خواب بسازد.

ج: شرایط و موانع رویای صادقه

دیدن خواب راست شرایطی دارد که بدون آن‌ها نمی‌توان اطمینان کرد، رویای دیده شده صادقه بوده است. البته رویای صادقه شامل خواب طبیعی و خواب الهی می‌باشد. رویای طبیعی ممکن است، برای هر کسی چه مومن چه کافر رخ دهد. همچنان که در داستان حضرت یوسف‌ (علیه السلام) سه نمونه رویای صادقه متعلق به سه کافر اشاره شده است. البته تفصیل اینکه رویای طبیعی تحت چه شرایطی رخ می‌دهد بر ما روشن نیست، برخلاف رویای صادقه الهی که می‌دانیم زمانی رخ می‌دهد که فرد به دور از سلطه شیطان و نزدیک به حالت ملائکه باشد، البته استثنائاتی نیز وجود دارد که حکمت الهی مقتضی آن‌هاست. این در حالی است که احادیث اهل بیت از خوابیدن در مکان‌ها، زمان‌ها و حالت‌های مختلف سخن گفته شده که مورد سلطه یا توجه اجنه و شیاطین است که معصومین از آن‌ها نهی فرموده‌اند و به بعضی از این موارد اشاره می‌کنیم.

الف) مکان‌های بد: مکان تنها، اتاقی که در آن مجسمه یا تصویر موجود زنده باشد، مکان‌هایی که محل دعوای شیطان یا مورد تنفر ملائکه معرفی شده است، مثل خانه ای که نجس و پاکی در آن رعایت نمی‌شود، خانه ای که در آن ۴۰ روز موسیقی حرام نواخته شده یا مکان غصبی یا محل گناه.

ب) زمان های بد: خواب بین الطلوعین، خواب اول روز، بین غروب تا مغرب، خواب قبل از نماز عشاء، خوابیدن بین نافله شب تا نماز صبح، خوابیدن در دو سوم اول شب، خوابیدن در اول وقت نماز، خوابیدن قبل از ادای نماز به طوریکه نمازش قضا شود.

ج) حالت های بد: خوابیدن بدون تخلی، خوابیدن به دست چپ یا روی شکم، خوابیدن بلافاصله بعد از غذا، خواب یکسره، خوابیدن با دست آلوده به چربی، خوابیدن با تشویش خاطر، خوابیدن با حالت جنابت یا بدون وضو و بدون ذکر خدا، خوابیدن با شکم خالی، خوابیدن با شکم پر، خوابیدن زیاد، خواب حرام مانند خواب در لباس حریر یا طلا برای مردان، خواب در لباس غصبی یا دزدی، خواب در حال مستی.

کسانی که با یکی از این حالات به خواب بروند، به طور طبیعی خوابی که می بینند از صادق بودن به دور است، اما مدعی یمانی معیار دیگری برای صادقه و حتی حجت بودن رویا مطرح کرده و آن اجتماع خواب دیدن معصوم یا قرآن و یا خبر غیبی است.

نتیجه ‌اینکه اگر کسی بخواهد بفهمد خوابی که دیده راست بوده یا نه؟ ابتدا باید شرایط خواب راست و عوامل خواب دروغ را در نظر بگیرد، اگر شرایط را نداشت، نمی‌تواند به صادق بودن رویایی که دیده اطمینان نماید. البته در دو روایت بدون هیچ سندی ادعا شده که رویای مومن همیشه درست است و حکم وحی الهی را دارد، اما این احادیث در سند و محتوا دارای اشکال می‌باشد و همچنین با واقعیت خارجی ناسازگارند، زیرا ما می‌بینیم خواب ما همیشه راست نیست و همچنین عقل نیز بر اساس تناسب حکم و موضوع آشکارا این را می‌فهمد که هر مومنی شایسته این نیست که مورد وحی قرار بگیرد.

تذکر: در بعضی از روایات خواب‌هایی درباره غیر انبیا بیان شده که فرشته‌ای در خواب فرد آمده و با وی سخن گفته است. از جمله رویای مردی از بنی اسرائیل که فرزند دلبندی داشت، که در خواب به او گفته شد فرزند تو در شب زفاف خواهد مرد. در پاسخ باید گفت که خواب صادقه غیر از خواب حجت است و خواب الهی گاهی صادقه و گاهی حجت است. در نتیجه به صرف این که خوابی به امر خدا دیده شود، حجیت بر آن اطلاق نمی‌شود این در حالی است که موضوع این خواب‌ها عموماً خبر دادن از آینده است همچنان که برای بعضی از مومنین الهام در بیداری وجود دارد. ثانیاً سخن هر فرشته‌ای وحی تلقی نمی‌شود زیرا فرشته وحی طبق روایات، شخص جبرئیل و بعضی فرشتگان مخصوص دیگر می‌باشند و برای همین حتی سخن اسرافیل و میکائیل وعزراییل با پیامبران وحی تلقی نشده است.[28]

حجیت خواب

حجیت خواب یعنی عمل یا اعتقاد به محتوای خواب به گونه ای که قابل احتجاج در پیشگاه خدا و عقل باشد. حجیت خواب در دو دایره تصور می‌شود: دایره امور دینی و دایره امور دنیوی.

بحث در امور دینی شامل پنج محور می‌باشد.

1- حجیت خواب در اصول و اعتقادات مانند اینکه خواب ببیند پیامبری جدید مبعوث شده.۲- حجیت خواب در فروع کلی دین احکام شامل تشریع حکم جدید یا نسخ حکم قدیم مثل این که بگویندحرمت موسیقی برداشته شده است. 3- حجیت خواب در فروعات جزئی مانند اینکه خواب ببینند استعمال توتون حرام نیست یا واجب است با فلان دختر ازدواج کند. 4- حجیت خواب در تشخیص موضوعات شرعی عام آن مانند مضاف بودن آب دریا ۵- حجیت خواب در تشخیص موضوعات شرعی خاص همچون غصبی بودن لباسی که خریده که خود اینها گاهی محتوای اثباتی دارد مانند اینکه فلان کار را بکند.گاهی محتوای نفیی دارد اینکه فلان کار را نکند یا فلان عقیده درست نیست. گاهی در قالب اثبات جهالت است اینکه اصلا از دین جدید خبر نداشته و گاهی اثبات ضلالت است مثل اینکه از مذهب مخالف اگاه بوده ولی آن را باطل می‌دانسته و حالا خواب دیده که همان مذهب درست بوده است.

از طرفی حجیت محتوای این خواب‌ها گاهی به صورت مطابقی است یعنی دقیقاً همان چه دیده است را می‌پذیرد و گاهی التزامی است یعنی لازمه آنچه از خواب فهمیده قابل پذیرش است مثل اینکه خواب دیده فلانی دزد اموالش است و چون نمی‌تواند این را در دادگاه ثابت کند، برود به مقدار مالش از اموال او بردارد.

همچنین حجیت خواب از جهت دیگر شامل دو محور مسائل فردی نسبت به وجوب تغییر شغل یا موضوعات اجتماعی است که وجوب صلح را بیان می‌دارد.

عده‌ای گمان می‌کنند، هر خوابی که راست باشد حجت هم هست، بدین معنا که اگر راست بودن خوابشان اثبات شد، عمل کردن به محتوای خواب از نظر شرعی واجب است، در حالی که این تصور صحیح نیست و راست بودن خواب با حجت بودن آن تلازمی ندارد، همچنان‌که اهل بیت دارای علم غیب بودند، خواب ایشان هم راست و درست بود، اما برای آن‌ها حجت نبود و تکلیف نمی‌آورد. و آن‌ها طبق ظاهر رفتار می‌نمودند و با توجه به همین نکته است که علامه حلی معتقد است، اگر کسی معصومی را در خواب ببیند که به او دستور می‌دهند، انجام دادن آن دستور واجب نیست.[29]

 

جایگاه خواب در تشخیص حجت الهی از نگاه روایات

در منابع روایی و عقلی دلیلی بر اعتبار رویا در تشخیص مصداق حجت الهی وجود ندارد و با توجه به این که هیچ فقیه، متکلم و فیلسوفی، خواب را در تشخیص حکم فقهی معتبر نمی‌داند، به طریق اولویت نمی‌توان از این روش در مباحث عقیدتی بهره‌مند شد. از دیگرسو افرادی از میان مدعیان دروغین که قائل به حجیت رویا شده‌اند، دلیلی منطقی بر اثبات دیدگاه خود نداشته‌اند. گفتنی است، شیاطین می‌توانند برای انسان ها تخیل دیدن معصوم‌ (علیه السلام) را ایجاد کنند و به صورت حتمی افرادی که به نام رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) یا یکی دیگر از معصومان (علیهم السلام) رویت می‌شوند، خود معصوم‌ (علیه السلام) نیستند تا به دنبال آن اجرای فرمان‌های داده شده در رویا لازم باشد. در میان متکلمان و فقیهان شیعه کسی خواب را، در کشف و یافتن حکم فقهی معتبر نمی‌داند[30]. و با وجود سختگیری عالمان شیعی در اثبات اصول عقاید با تمسک به ادله‌ی قطعی، به طریق اولی رویا در مسائل عقیدتی، مانند کشف حجت الهی و امام معصوم راهی ندارد. به عنوان نمونه: شیخ مفید، سید مرتضی، ابن ادریس حلی، علامه حلی، ملااحمد نراقی، میرزای قمی، علاّمه مجلسی، شیخ حرّ عاملی وآیت الله جوادی آملی مباحثی را در این زمینه آورده و حدود اعتبار خواب را بیان کرده‌اند. شیخ مفید می‌فرماید: «ومع ذلک فإنا لسنا نثبت الأحکام الدینیه من جهه المنامات[31]؛ باید توجه داشت که ما احکام دینی را به وسیله رؤیا و خواب اثبات نمی‌کنیم».

 

 

دلایل عدم حجیت رویا

۱. روایت (ان دینَ الله (عزَّ وجلَّ) أعُزّ مِن أنْ یُری فِی النَوم)

فقیهان در ردّ استنباط احکام شرعی به وسیله ی خواب، به روایت ذیل نیز استناد جسته اند: عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ‌ (علیه السلام) قَالَ: مَا تَرْوِی هَذِهِ النَّاصِبَهُ؟ فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ فِیمَا ذَا؟ فَقَالَ: فِی أَذَانِهِمْ ورُکُوعِهِمْ وسُجُودِهِمْ. فَقُلْتُ: إِنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّ أُبَیَّ بْنَ کَعْبٍ رَآهُ فِی النَّوْمِ. فَقَالَ: کَذَبُوا، فَإِنَّ دِینَ اللهِ عَزَّ وجَلَّ أَعَزُّ مِنْ أَنْ یُرَی فِی النَّوْم؛… این گروه چه می‌گویند؟ عرض کردم: فدایت شوم، در چه موردی؟ فرمود: در مورد اذانشان و…، عرض کردم: می‌گویند که ابی بن کعب آن را در خواب دیده. امام فرمود: دروغ می‌گویند؛ زیرا دین خداوند عزیزتر از آن است که در خواب دیده شود. اهل سنت در سبب تشریع اذان گفته اند: مردم مدینه برای آگاه شدن از وقت نماز مشکل داشتند و پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) با ایشان به مشورت پرداخت. پیشنهاد ناقوس و بوق و دفّ و روشن کردن آتش و نصب پرچم – که علامت نصاری و یهود و رومیان و مجوسیان بود – به پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) داده شد، ولی ایشان آن‌ها را نپذیرفت و در حالی که حضرت (صلّی الله علیه وآله وسلّم) با مشورت به نتیجه‌ای نرسیده بودند، عبد الله بن زید در رویا و یا بین خواب و بیداری فرشته‌ای را دید که به او اذان و اقامه را آموخت. سپس او این جریان را به پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) بازگو کرد و ایشان دستور دادند، تا بلال آن را گرفته و برای اعلام وقت نماز بگوید[32]. اما اهل بیت این سخن را نفی کرده و تشریع اذان را به وحی الهی دانسته‌اند. با توجه به عمومیت عبارت (دین الله)، معنای روایت، تمام آموزه های دین، اعم از مسائل عقیدتی و فقهی بوده و نفی استفاده از رویا در این روایت آشکارا بیان شده است. مقید نمودن این عبارت در مسائل فقهی نیز تاثیری بر استدلال ندارد؛ چرا که با توجه به این که رویا نمی‌تواند نقشی در استنباط احکام فقهی داشته باشد، به طریق اولویت در مسائل عقیدتی بی فایده است. از این رو علاّمه ی مجلسی پس از تایید سند این روایت، می‌فرماید: «ثُمَّ إنَّ هذا الخبر یَدُلّ عَلی أنَّ بِالنومِ لا تَثبُتُ الأحکام ؛ این خبر دلالت می‌کند که با خواب نمی‌توان احکام الهی را ثابت کرد».

2. اجتماع قولی و عملی

در نگاه فقها شکّی در حجیت اجماع کاشف از قول معصوم‌ (علیه السلام) نیست[33]. یکی از راه‌های کشف قول معصوم‌ (علیه السلام) حدس است. خلاصه روش حدس در باب اجماع آن است که انسان از راه دستیابی به فتوای همه‌ی فقها حدس قطعی پیدا کند به این که رأی معصوم همین بوده و این نظریه به دانشمندان در طول تاریخ هم رسیده است. چون ما با وجدان می‌بینیم که فقها در برخی مسائل و احکام شرعیه ی فرعیه اختلاف نظر دارند؛ یکی قائل به وجوب، و دیگری قائل به حرمت است و… با این همه اگر در مسأله‌ای، تمام علما در طول تاریخ نظریه‌ی واحدی داشتند، ما حدس قطعی می‌زنیم به اینکه علما این رأی را از پیش خود اختراع ننموده‌اند، بلکه از رهبر و پیشوایشان به آن‌ها رسیده است. همان گونه که در صورت اتفاق نظر قطعی سایر صاحبان آرا و مذاهب، انسان یقین می‌کند که این سخن را رهبر آن‌ها گفته یا مثلاً در صورت اتّفاق تمام شاگردان کلاس بر مطلبی، انسان یقین می‌کند که این سخن را از استاد خود گرفته‌اند؛ نوع متاخرین از علما همین راه را برگزیده‌اند. و اگر بتوان نظر تمام فقها در تمام زمان ها را بدون نظر مخالف به دست آورد، این اجماع پذیرفتنی است. برخی از عالمان بر این باورند که در مورد عدم اعتبار رویا در کشف احکام فقهی شکی نیست و به عبارت دیگر اجماع علما در این باره پذیرفتنی است. حتی محدث نوری نیز با وجود داشتن مشربی گسترده در مباحث رویا، و نگاشتن کتابی مفصل در این زمینه، اعتقاد خود پیرامون عدم حجیت رویا در احکام شرعی را چنین بیان آورده: ولا یخفی علی الارباب النهی عدم کون الرویا طریقا فی غیر الانبیاء فی الاحکام بأسرها[34]؛ و بر عقلا و اهل فن پوشیده نیست که رویا برای غیر انبیا، در استنباط هیچ حکم فقهی به کار نمی‌آید.

۳. سیره متشرعه

یکی از دلایل عدم حجیت رویا، سیره‌ی متشرعه و عدم اعتنای آنان به رؤیاست[35]. سیره‌ی متشرعه پس از عمل عموم مسلمانان یا شیعیان، مطرح شده و بر دو گونه است: سیره‌ای که می‌دانیم در عصر معصوم‌ (علیه السلام) جریان داشته به گونه ای که ایشان نیز بدان عمل یا آن را تقریر کرده، و سیره‌ای که جریان آن در زمان معصوم‌ (علیه السلام) احراز نشده یا عدم جریان آن احراز شده، که در فرض اول حجت بوده و در فرض دوم حجیت نداشته و دلیل به شمار نمی‌آید. استناد کننده‌های این دلیل معتقدند که در مورد رویا نیز از دوران معصومین (علیهم السلام) تا کنون کسی از این روش، جهت استخراج حکم استفاده نکرده است. بزرگان اخباری نیز در نقد استفاده از رویا چنین می‌گویند: فلأن الأدله الداله علی وجوب متابعتهم وأخذ الأحکام عنهم – صلوات الله علیهم – إنما تحمل علی ما هو المعروف المتکرر دائما؛…. ولا ریب أن الشائع الذائع المتکرر إنّما هو أخذ الأحکام منهم حال الیقظه[36]؛ دلایل وجوب اطاعت و اخذ احکام از ائمه (علیهم السلام)، بیان گر روش های متعارف و مورد اطمینان در زمان های متفاوت است. بی شک روش متعارف در اخذ احکام، استفاده از ادله در بیداری است و نمی‌توان به خواب استناد کرد.[37]

نتیجه

با توجه به ادله‌ی یقینی، نمی‌توان از رویا در تشخیص احکام فقهی بهره جست و این امر به طریق اولویت در مسائل عقیدتی بی‌اعتبار است. از دیگر سو شیاطین می‌توانند برای انسان ها ‌خواب‌سازی و القا کنند که یکی از معصومین هستند؛ از این رو نمی‌توان به رویای خود تمسک کرد وآن را مانند کلام معصوم تلقی کنیم. علاوه، هیچ یک از اهل بیت هم این روش را تایید یا پیشنهاد نفرموده‌اند.

پایان بخش این مطلب می‌تواند توجه و تذکر به همان کلید اصلی باشد که در منابع روایی و عقلی، هیچ گاه برای شناخت حجت خدا به خواب استناد نمی‌شود! وقتی احکام فقهی را نمی‌توان از خواب استخراج کرد، عقاید را به طریق اولی نمی‌توان بر پایه‌ی خواب استوار نمود! وقتی آن همه نشانه‌ی بسیار روشن برای شناخت حجت خدا به دست ما داده‌اند، کوته‌فکری است که به کلام خداوند متعال و حجت‌های او پشت کنیم و آن همه نشانه‌ی غیرقابل تردید در شناخت حجت الهی را کنار بگذاریم و تسلیم خواب‌های پریشان باشیم! آن هم خواب‌هایی که شیطان امکان ورود در آن را دارد!

در نادرستی استناد به خواب برای امور دینی همین بس که حضرت صادق‌ (علیه السلام) به صراحت آن را از دین خداوند متعال نفی فرموده‌اند.[38]

یعنی در دِينَ اللَّهِ و آموزه‌های اعتقادی و فقهی، نمی‌توان به خواب استناد نمود! استناد به خواب برای دست‌یابی به دین خداوند تبارک و تعالی، شیوه‌ی دشمنان اهل بیت است. بی‌شک شیعیان و پیروان اهل بیت در همان مسیری قدم می‌گذارند که هادیان الهی بیان فرموده‌اند!

لذا اگر کسی در راهی غیر از مسیر اهل بیت قدم گذاشت، در حقیقت از پناه‌گاه محکم و کهف حصین الهی بیرون آمده و چه آسان است گمراه کردن انسان بی‌پناه برای شیطان اغواکننده!

خداوند متعال، دین اسلام را کامل گردانیده و تمام آن چه مورد نیاز بشر تا روز قیامت بوده را در قرآن کریم قرار داده و علم آن را در اختیار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اوصیا راستین ایشان قرار داده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز تکلیف بشر را تا روز قیامت مشخص فرموده و ‌انسان‌ها بدون تکلیف و بدون اتمام حجت رها نشده‌اند. وظیفه‌ی ما بر اساس آیات قرآن کریم و روایات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ، چیزی نیست جز تمسک به ثقلین؛ وظیفه‌ی ما چنگ زدن به قرآن کریم و اهل بیت است! لذا خداوند متعال امر دین را ناتمام و ناقص رها نفرموده که مدعیان دروغین بخواهند با خواب آن را کامل کنند! هر آن چه از هر طریقی به ما می‌رسد، موظفیم به قرآن و عترت عرضه نماییم. آن چه در خواب به ما القا می‌شود را نیز بایستی به قرآن و عترت طاهرین عرضه نماییم. اگر مخالف ثقلین بود، به طور کلی مردود است. قیام‌کننده، مهدی، خاتم الاوصیاء، آخرین وصیت شده و قائم آل محمد (صلی الله علیه و آله) بر اساس متواترات قرآن و عترت، تنها و تنها وجود نازنین امام دوازدهم، محمد بن الحسن العسکری هستند! لذا هر آن چه در خواب به انسان القا می‌شود اگر مخالف این اصل متواتر قطعی باشد، محکوم به بطلان خواهد بود. [39]

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته

[1] . خواب پریشان، نگاهي به نقش خواب و رويا در جريان‌هاي انحرافي، صفحات 6 تا 8

[2] . الغيبة للنعماني، صفحه‌ی 206

[3] . الغيبة للنعماني / ترجمه فهرى، متن، صفحه‌ی 243

[4] . عقایدالاسلام ، ص68-99.

[5] رویای امامت، ص35

[6] بحار الأنوار : 82/237/1

[7] بحار الأنوار ، 61/191/58

[8] . یوسف، ۴۳.

[9] . امالی(صدوق)، ص ۱۴۵؛ جامع الاخبار، ص۱۷۲.

[10] . بحار الانوار، ج۵۸، ص۱۸۳.

[11] ر. ک: الجواب المنیر، ج ۱ – ۳، ص ۳۲۱؛ بین یدی الصیحه، ص ۲۰ و۹۰.

[12] ر.ک: الکافی، ج ۲، ص ۵۳۶؛ کنز الفوائد، ج ۲، ص ۶۲؛ الفصول المختاره، ص ۱۳۲.

[13] الفصول المختاره، ص ۱۳۰؛ بحار الانوار، ج ۵۸، ص۲۳۸.

[14] روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج ۵، ص ۳۹.

[15] . بحار الانوار، ج ۵۸، ص۲۳۳.

[16] امالی (طوسی)، النص، ص ۳۳۸. بحار الأنوار : 11/64/4.

[17] .خواب پریشان، ص17-35.

[18] . مناقب ال ابی طالب(ابن شهر اشوب)، ج2، ص357.

[19] . الامالی (صدوق)، ص146.

[20] . تفسیر قمی، ج2، ص356.

[21] . الکافی ج8، ص232.

[22] .الکافی، ج8، ص91،ح62

[23] .الجعفریات، ص112.

[24] . کنز الفوائد ج2 ، ص62.

[25] . الکافی،ج8، ص142.

[26] . الکافی، ج8، ص142-143، ح 107.

.[27] تفسیر العیاشي ج2 ص178-179 ح31

[28] رویای امامت، ص17-29.

[29] .رویای امامت ص33-35.

[30] . الدرر النجفیه، من الملتقطات الیوسفیه، ج۲، ص۲۸۳؛ صراط النجاه (المحشی للخوئی)، ج ۱، ص ۴۶۸.

[31] . الفصول المختاره، ص ۱۳۰.

[32] . مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج ۱۵، ص ۴۶۸.

[33] . ر. ک: دراسات فی الأصول، ج ۳، ص ۱۵۵.

[34] دار السلام، ج۴، ص۱۹۰.

[35] بحار الأنوار، ج ۵۸، ص ۲۳۸.

[36] الدرر النجفیه من الملتقطات الیوسفیه، ج ۲، ص ۲۸۳.

[37] . خواب پریشان ، ص55-62.

[38] الكافي (ط – الإسلامية)، جلد ‏3، ص 482.

[39] .راهزنان هدایت،ص129-132